بینشی ازجانب خداوندی
حال باید دید که اصحاب این بصیرت و بینش را از کجا آورده اند. آنها که تا قبل از ظهور پیامبر -صلی الله علیه وسلم- در جهالت و گمراهی می زیستند، پس چگونه اکنون سزاوار لقب بهترین امت شده اند و به این درجه نائل گشتند؟ خداوند متعال خطاب به اصحاب می فرماید: ﴿یَاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ﴾. [انفال :29].
(ای کسانیکه ایمان آورده ید. اگر از خدا (بترسید و از گناهان) بپرهیزید، خدا بینش ویژه ای بشما می دهد که در پرتو آن حق را از باطل بشناسید وگناهانتان را ببخشید).
و این بینشی بود که خداوند یگانه به اصحاب داد وگناهان آنها را بخشید، تا در سایهء آن به درجه ای که وعده داده بود برسند و جایگاه ویژه ای نزد او داشته باشند. اصحاب پیامبر -صلی الله علیه وسلم- بهترین امت برای بهترین پیامبر خدا بوده اند و این بهترین بودن، سبب نزول بهترین و کاملترین کتاب آسمانی و احکام الهی در میان آنها گشت و خداوند به واسطهء آن حجت را بر همه تمام کرد:
﴿الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمْ الْإِسْلَامَ دِینًا﴾. [مائده:3 ].
(امروز دین شما را برایتان کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را بعنوان آئین پسندیده برای شما برگزیدم).
در تمامی کتابهای مذهبی جهان چنین آیه ای یافت نمی شود که طبق آن حجت بر همه تمام شده باشد و دین آنرا بعنوان یک دین همگانی و خدا پسندیده در آن کتاب به رسمیت شناخته باشد. در این میان تنها قرآن کریم چنین ادعایی را برای اسلام دارد.
از طرفی این آیه نشان میدهد که تمامی احکام اصولی که لازمهء یک دین کامل وبر گزیده می باشد، بر پیامبر نازل شده و دین احتیاج به کم و زیاد کردن هیچ اصولی ندارد و خدا اسلامی را می پذیرد و معیار قرار میدهد که احکام آن بر پیامبر -صلی الله علیه وسلم- نازل گشت و در میان صحابه تبلیغ شد، و اسلامی را برگزید که در میان پیامبر -صلی الله علیه وسلم- و صحابه رایج بوده است.
ایمان قلبی صحابه, رحمتی از جانب خداوند
﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنْ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمْ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَکَرَّهَ إِلَیْکُمْ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ أُوْلَئِکَ هُمْ الرَّاشِدُونَ﴾. [حجرات:7].
(بدانید که پیامبر در میان شماست، هرگاه در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، به مشقت خواهید افتاد. اما خداوند ایمان را در نظر تان گرامی داشته است و آنرا در دلهایتان آراسته است و کفر و نافرمانی و گناه را در نظرتان زشت جلوه داده است، فقط آنها راه یافته اند و بس).
این آیه تفاوت بین پیروان پیامبراسلام -صلی الله علیه وسلم- و پیروان سایر پیامبران را نشان می دهد. در حالیکه یاران سایر پیامبران - خصوصاً بنی اسرائیل- نا فرمانی پیروان خود را کرده اند و آنها را مجبور نمودند تا به قوم خود امتیازاتی بدهد و همه بدنبال ایرادگیری و سرکشی و گناه بودند، خداوند پیروان محمد -صلی الله علیه وسلم- و اصحاب او را به نور ایمان آراست وگناه و نافرمانی را در دیدگان آنها زشت جلوه داد، پس ایمان اصحاب که از حضور پیامبر -صلی الله علیه وسلم- در میان آنها سر چشمه می گیرد، یک ایمان الهی و آسمانی و رحمتی از جانب خداوند بوده است. و اگر آنها به تبعیت از پیروان سایر پیامبران در اموری نا فرمانی کرده اند و دل به لذتهای دنیوی می بستند، خداوند آنها را به مشقت و زحمت می انداخت. ولی اصحاب به مشقت وگرفتاری دچار نشدند و پیروزی و فتح در تمامی امور در انتظار آنها بود. و راز این موفقیت این بود که رحمت خداوند شامل حال آنها شد و نور ایمان الهی در دل آنها جای گرفت. و خداوند تنها اصحاب پیامبر اسلام -صلی الله علیه وسلم- را به چنین منزلتی نازل کرد.
چرا خداوند اصحاب پیامبر -صلی الله علیه وسلم- را برای اینکار برگزید؟
چرا خداوند در میان سایر اقوام اصحاب ویاران پیامبر -صلی الله علیه وسلم- را برای کسب این منزلت و تابیدن نور الهی به قلوب شان برگزید؟ چرا این امتیاز ویژه نصیب دیگر اقوام نشد؟ خداوند بر چه اساسی این رحمت خود را شامل اصحاب کرد و در مورد دیگر اقوام گذشته یا آینده چنین نگفت؟ قرآن کریم پاسخ میدهد:
﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمْ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجَاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَأَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَى وَکَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا﴾. [فتح :26 ].
(آنگاه که کافران تعصب جاهلیت را در دلهایشان جای دادند، خداوند اطمینان خاطری بهره ایشان و بهره مومنان کرد، و خدا ایشان را به روح ایمان سازگار کرد زیرا سزاوارتر به روح ایمان و برازنده آن بودند و خدا از هر چیزی آگاه و بر هر کاری تواناست).
خداوند در برابر تعصبی که کافران برای رد اسلام و حقیقت در قلوب شان جای دادند به پیامبر -صلی الله علیه وسلم- و یاران او اطمینان خاطر و یقین قلبی هدیه داد و آنها را به نور ایمان آراست، زیرا آنها شایستگی آن را داشتند و زمینه دانستن قدر چنین ایمانی در نزد آنها، بیش از دیگران بوده است.
خداوند در پایان آیه خود را دانا و توانا می خواند، زیرا اولاً به این عملی که انجام شده و رحمتی که عطا کرده آگاه بوده و بیش از هر شخص دیگری می فهمیده است که چه کسانی سزاوار این رحمتند. و ثانیاً خداوند به جذب قلوب انسان و نورانی کردنشان به ایمان توانا و قادر است و اگر نمی خواست، اصحاب از این نعمت بی بهره بودند. پس منزلت اصحاب با آگاهی واراده خدا تعیین شده است.
چه کسانی بر راه راست هستند؟
﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمْ الصَّادِقُونَ﴾. [حشر: 8 ].
همچنین غنایم از آن فقرای مهاجرینی است که از خانه و کاشانه و اموال خود بیرون رانده شده اند. آن کسانیکه فضل خدا و خشنودی او را می خواهند و خدا و پیامبرش را یاری می دهند، اینان راستگویانند.
مهاجرین کسانی بودند که به فرمان خدا و رسولش -صلی الله علیه وسلم، از خانه و دارایی و حتی بعضی از آنها از خانواده و خویشان خود گشتند و دست خالی و بدون کمترین توشه ای راه سفر را بستند. اینها برای نصرت و یاری دین خدا ورسول او -صلی الله علیه وسلم- دنیا را با تمام لذتها و دلبستگیهایش ترک نمودند و با تقدیم نمودن جان و مال خود اجراء احکام الهی را ممکن ساختند. اهمیت کار آنها از آنجا ناشی می شود، که مهاجرین اولین گروه مسلمانان و تنها یاوران پیامبر اسلام -صلی الله علیه وسلم- در میان انبوه مشرکین بودند و حضور آنها همواره مانع از این می شد که ندای اسلام در گلو خفه شود و این شریعت نو پا برای همیشه به خاک سپرده گردد. مهاجرین گروه اول اصحاب بودند و برای قبول اسلام و یاری پیامبر آن، تاوان سنگینی را پرداختند.
رستگاران واقعی
﴿وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلاَ یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ﴾. [حشر: 9].
(آنانی که قبل از آمدن مهاجرین خانه وکاشانه و ایمان را (در دلها) آماده کردند و دوست می دارند کسانی را که به پیش آنها هجرت کرده اند، و در درون احساس نیاز و رغبت نمی کنند به چیزهایی که به مهاجرین داده شده است و ایشان را بر خود ترجیح می دهند هر چند که خود سخت نیازمند باشند. کسانیکه از بخل، نفس خود را نگهداری و محفوظ کردند، ایشان قطعاً رستگارند).
گروه دوم از اصحاب که پایه ای دیگر را از دین محکم نمودند، انصار بودند. انصاری که بی توجه به مال و دارایی و منافع دنیوی به ندای رسول اکرم -صلی الله علیه وسلم- برای یاری دادن و پناه دادن به مهاجرین پاسخ داده و برادران دینی خود را در آنچه داشتند شریک کردند. انصار باروی آوری به پیامبر اسلام -صلی الله علیه وسلم- و برادران جدید خود، دشمنان تازه ای برای خویش بوجود آوردند و دوستان زیادی را از دست دادند، ولی بخاطر رضای خدا و رسولش از مصائبی که در پشت خورشید بخت شان به کمین نشسته بود نهراسیدند و مبارزه شدیدی را در راستای تحقق آرمانهای شریعت جدید آغاز نمودند. آنها در ازاء پیوستن به خط پیامبر اسلام -صلی الله علیه وسلم- تاوان سنگینی را پرداختند.
اصحاب بدون زحمت به چنین منزلتی نائل نگشتند
﴿وَالَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ آوَوا وَنَصَرُوا أُوْلَئِکَ هُمْ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ﴾. [انفال:74].
(بیگمان کسانیکه ایمان آوردند و مهاجرت کردند و در راه خدا جهاد نموده اند و کسانیکه پناه داده اند و یاری کرده اند، آنان حقیقتاً مومن و با ایمانند. برای آنان آمرزش (گناهان) و روزی شایسته (در آخرت) است).
اصحاب و یاران پیامبر -صلی الله علیه وسلم- بدون دلیل و به طوری اتفاقی به چنین منزلتی نائل نگشتند، بلکه اعمال آنها و تصمیم را سخ شان برای قرار گرفتن در راه حق و مجاهدتها و جانفشانی های بی پایان، سبب دست یابی به چنین جایگاهی گشت. هنگامیکه ندای آزادی بخش اسلام توسط حضرت محمد -صلی الله علیه وسلم- طنین افکن گشت، اصحاب از زندگی، مقام، اعتقادات، باورها، اصالت قومی وخانوادگی و حتی فرزندان و والدین خود دل کندند و درخواست پیامبر -صلی الله علیه وسلم- را لبیک گفتند. آنها هنگامیکه حقیقت زندگی و هستی را از دهان پیامبر اسلام -صلی الله علیه وسلم- شنیدند، خود را از بند تعصب و باورهای جهل آمیز گذشته وسنتهای اجدادی رهانیده و خالصانه خود را تسلیم خداوند یگانه کردند. اصحاب به پیامبر ایمان نیاوردند، مگر پس از رخ دادن یک تحول عظیم در درون یکایک آنها.
اصحاب در ازاء این انقلاب روحی و عملی از درون خود تا فضای جامعه، که گاهی به بهایی کمتر از جان آنها نمی طلبید، به اذن خداوند دارای این جایگاه عظیم دست نا یافتنی شدند و خود را شایسته ترین افراد برای رحمت الهی و معرفت او قرار دادند.